درخت ساج بومي کشورهاي هندوستان، اندونزي و برمه است.
چوب اين درخت به چوب سخت هند شرقي معروف است و از آن براي قاب‌بندي و روکش بدنه کشتي هاي چوبي استفاده مي شود . علت استفاده از اين چوب روغني بودن آن است که در مقابل پوسيدگي و کرم خوردگي بسيار مقاوم است.
واژه ساج در نام اين درخت معرب ساگ است که از هندي به فارسي آمده و خود از کلمه هندي ساگون به معني سبزه گرفته شده است.
U Bein پل امراپورا ، میانمار . طولانی ترین پل چوب ساج در جهان در 1.2 کیلومتر ( 0.75 مایل) طول دارد.
درخت ساج با نام علمي Tectona grandis درختي از تيره نعناعيان (Labiataea )محسوب مي شود.
منشأ اين درخت در جنگل هاي باراني جنوب و جنوب شرقي قاره كهن آسيا است.
چوب درخت ساج يكي از اقلام ارزشمند و صادراتي قاره آسيا محسوب مي شود.
در اوايل قرن نوزدهم ميلادي و در زماني كه اروپاييان به خواص شگفت انگيز چوب درخت ساج در صنايع كشتي سازي و دريانوردي پي بردند صادرات چوب اين درخت به اروپا گسترش زيادي يافت.
چوب درخت ساج براي ساخت عرشه هاي كشتي استفاده مي شود و نگهداري خاصي لازم ندارد و چوبي بسيار مقاوم در برابر نفوذ آب است.
يكي ديگر از ويژگي هاي برجسته اين است كه بر اثر تماس با فلز يا وسايل ساخته شده از فلز (پيچ، ميخ و غيره) دچار مشكل نشده و ترك نمي خورد.
درخت ساج بومي جنوب و جنوب شرقي آسيا است.
هند، ميانمار، شمال تايلند و بخشي از لائوس مناطق طبيعي كشت اين درخت هستند.
در ايالت «ماديا پرادش» در هند در بيش از 8 ميليون هكتار پرورش اين درخت رواج دارد.
در تايلند در بيش از 3 ميليون هكتار اقدام به تكثير اين درخت با ارزش مي كنند و در لائوس در وسعتي 70 هزار هكتاري اين درخت پرورش مي يابد.
امروزه علاوه بر كشورهاي ذكر شده، كشورهايي خارج از منطقه طبيعي رشد اين درخت نيز اقدام به كشت آن كرده اند كه شامل: اندونزي (800هزار هكتار)، آفريقا (ساحل عاج، کامرون، نيجريه، تانزانيا، توگو) و آمريکاي لاتين (آرژانتين، اکوادور، هندوراس، ترينيداد) هستند.
سه گونه اصلي درخت ساج به ترتيب اهميت عبارتند :
سه گونه اصلي درخت ساج به ترتيب اهميت عبارتند از Tectona grandis يا ساج مشترك كه از بقيه گونه ها اهميت بيشتري دارد و پرورش آن در كشورهاي هند و چين صورت مي پذيرد؛
گونه ديگر Tectona dahat است كه جزء گونه هاي بومي كشور برمه به شمار مي رود و اين گونه در معرض خطر انقراض قرار دارد؛
و در آخر گونه Tectona philippinensis يا «ساج فيليپيني» كه اين گونه نيز در معرض خطر انقراض است.
درخت ساج ارتفاعي بين 25 تا 35 متر دارد و به ندرت مي تواند به ارتفاع 40 متر برسد. ساقه درخت استوانه اي شكل است. تاج درخت در انتهاي ساقه و بخش پاياني آن قرار مي گيرد و سايه اي گسترده دارد. ريشه هاي درخت ساج به شكل افقي و روي زمين گسترش مي يابد و به همين علت اين درخت ريشه هاي نسبتاً كم عمقي دارد.
رنگ ريشه ها خاكستري مايل به آبي تا خاكستري مايل به قهوه اي و نسبتاً نرم بوده و قطر آن 3.8 سانتي متر است. گل اذين اين درخت به شكل پانيكول مشاهده مي شود و داراي گل هاي زيادي است.
گل هاي درخت ساج دوجنسي هستند و كاسه گل به شكل زنگ و به رنگ خاكستري است.
دوره گلدهي اين درخت در فصل هاي باراني و بين ماه هاي خرداد تا شهريور است. ميوه هاي درخت ساج 2.5 تا 3 ماه پس از دوران گلدهي درخت به بار مي نشيند.
اين ميوه ها به رنگ قهوه اي هستند و شكلي كروي دارند که قطر آنها حدود 1.5 سانتي متر است. وزن هزار دانه اين ميوه ها 330 گرم است. نماي بيروني چوب درخت ساج به رنگ روشن مشاهده مي شود كه 2 تا 3 سانتي متر ضخامت دارد.
قسمت داخلي چوب نيز به رنگ زرد متمايل به قهوه اي است. رنگ چوب درخت ساج بستگي به غلظت «فيتوكميكال هاي» موجود در درخت دارد و طيف رنگي چوب ها شامل:
قهوه اي روشن با رگه هاي سياه و سفيد يا به شكل راه راه است.
اين فيتوكميكال ها شامل «دهيدروتكتول» و «تكتوچينن» مي شوند.
درخت ساج درختي آفتاب دوست است كه در تمامي مراحل زندگي به نور آفتاب نياز دارد، اين امر به ويژه در دوران جواني درخت حايز اهميت است. دماي مطلوب فيزيولوژيكي اين درخت بين 24 تا 25 درجه سانتي گراد بوده و حداقل دماي دو درجه سانتي گراد را قادر است تحمل كند.
ميانگين آب مورد نياز اين درخت بستگي به محل تكثير آن دارد به شكلي كه در هند به مدت حداقل پنج تا هفت ماه به بارندگي ميانگين 780 ميلي متر نياز دارد. در ميانمار اين عدد بين 1500 تا 2500 ميلي متر مي رسد.
درخت ساج به شكل طبيعي در بين ارتفاعات 400 تا 900 متري مي رويد. بهترين خاك براي تكثير اين درخت خاكي باPH اسيدي كم و تقريباً خنثي است. درخت ساج به وضعيت غرقاب و كمبود اكسيژن بسيار حساس است.
چوب درخت ساج محتوي 43 درصد سلولز و ميزان ليگنين بين 30 تا 39 درصد متغير است. چوب درخت ساج به علت داشتن تركيبات روغني در برابر سايش، اسيد و آب توان مقاومتي بالايي از خود نشان مي دهد. قسمت داخلي چوب ساج نيز به علت داشتن «فيتوكميكال»ها ويژگي ضدقارچي و ضد حشره دارد.
همچنين به علت محتواي بالاي سيليكون در اين چوب، در برابر موريانه ها بسيار مقاوم است. چوب درخت ساج به راحتي و بدون ترك خوردن و تاب برداشتن خشك مي شود.
رنگ آميزي اين چوب مشكل بوده و به سختي رنگ مي پذيرد.
از چوب درخت ساج در تهيه انواع روكش هاي چوب، ساخت وسايل چوبي، مبلمان، قاب و پاركت استفاده گسترده اي مي شود. همچنين از چوب اين درخت در تهيه قايق و كشتي استفاده مي شود.
از برگ هاي درخت ساج نيز براي رنگ آميزي پارچه ها به رنگ قرمز بهره برده مي شود. در طب سنتي و بومي نيز از گل، برگ، پوست و چوب درخت براي درمان اسهال و تب استفاده مي شود.
*محمدمهدي اميري خوريه
گرداوری گروه فن و هنر ایران زمین
| 
