رنگ در نقاشی دوره اسلامی

رنگهایی که در مشرق زمین متداول بوده و برای نقاشی روی قلمدان یا جلد کتاب یا رحل قرآن و کاغذ به­کار می­رفته است اکثراً رنگهای ثابت معدنی و آبرنگ بوده، نه رنگـهای روغنی. نقاشان و استادان رنگ، تقسیم­بندیهای زیادی روی رنگها انجام داده­اند. بعضی افراد رنگها را به سه طبقه رنگهای مفرد، مرکب و درهم تقسیم­بندی نموده­اند. رنگهای مفرد عبارتند از زرد، سرخ، آبی، کبود زنگاری، کاهی و رنگ آل و رنگ گل شفتالویی و رنگ ختایی. رنگهای مرکب عبارتند از: عودی، سوسنی، سبز، مرمری، نارنجی، گلگون و فریسه، رنگهای درهم که ابری نیز خوانده می­شود به دو قسمت تقسیم می­گردد:

1-آبی و آهاری ساده

2- هفت رنگ

بعضی از استادان رنگ معتقدند که در نقاشی های ایرانی دو نوع رنگ به­کار می­رفته است یکی از رنگهای غیر شفاف و حاجب ماورا که آنها را رنگهای جسمی می­گویند و دیگر رنگهای شفاف و نشان­دهنده ماورا که آنها را رنگهای روحی می­گویند. رنگهایی که در نقاشی روی قلمـدان و سایر هنـرها به­خصوص کاغذ به­کار می­رفته تقریباً به ترتیب ذیل بوده است:

1-        رنگ سفید:

رنگ سفید از جوشاندن سرب به دست می­آید بدین ترتیب که به مقدار دلخواه سرب را در دیگی آب کرده و مجدداً در روی اجاق پر از آتش قرار می­دهند، وقتی سرب مثل سرمه گردید در دیگ را محکم می­کنند تا از بیرون آمدن هوا جلوگیری به عمل آورند. وقتی که سرب مثل سرمه خوب پخت آن را سه بار با نمک شسته و بعداً به کمک محلول سرکه و نشادر شروع به ساییدن می­کنند و این کار را چندین بار تکرار می­نمایند، پس از تمیز کردن نشادر از روی سرب، برای آخرین بار آن را شستشو داده و مورد استـفاده قرار می­دهند.

2-     رنگ زرد:

برای درست کردن رنگ زرد ابتدا یک مثقال زعفران- با ریشه که ریشه هایش کاملاً تمیز شده باشد- را خوب سایده و به آن حدود یک سیر آب اضافه می­نمایند و آن را در ظرف شیشه­ای در بسته­ای به مدت سه روز در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار می­دهند، پس از سه روز که مرتباً زعفران رنگ انداخت و شیره آن بیرون آمد محلول را از صافی بسیار ریز گذرانده سپس در ظرف دیگری قرار می­دهند تا املاح شناور در محلول ته­نشین شود، پس از آن رنگ را در سینی پاک و بزرگ ریخته و کاغذ را داخل رنگ قرار می­دهند به حدی که رنگ در جسم کاغذ اثر کند، سپس کاغذ را در جای سایه و خشک، می­گذارند و پس از مهره­زدن استفاده می­نمایند.

3-     رنگ زرنیخ:

زرنیخ بر دو گونه است، زرنیخ ورقی و زرنیخ کلوخی؛ زرنیخ ورقی درخشانتر از زرنیخ کلوخی است. برای درست­کردن رنگ زرنیخی ابتدا مقداری زرنیخ ورقی را در هاون سنگی ساییده و در پارچه کرباسی قرار می دهند سپس آن را با آب سرد صلایه نموده و آنگاه با صـمغ عربی یا انگم آغشـته و استفاده می نمایند.

4-     رنگ نارنجی:

مقداری زعفران را با آب گل معصفر-گل زرد- مخلوط نموده و کاغذ را نیم روز در آن قرار می دهند و بعد آن را در سایه خشک می کنند، همچنین این رنگ را با استفاده از سرنج که از سرب سوخته گرفته می شود درست نموده و مورد استفاده قرار می دهند

5-     رنگ آل:

قدری گل زرد را در داخل کرباس پیچیده و در قدح چینی قرار میدهند و اندک­اندک آب بر آن اضافه می کنند تا هر زرد آبی که دارد از آن بچکد. به هر یک من گل زرد دوسیر قلیای-زاج سیاه است که رنگرزان و صابون پزان به کار می برده اند سوده بر آن اضافه نموده و یک­ساعت با دست می مالند، بعد از آن اندک اندک آب گرم بر آن اضافه کرده تا رنگ از وی بیرون آید آنگاه مقداری آب نارنج یا لیمو یا آب انار ترش یا آبغوره یا سرکه کهنه در آن رنگ اضافه می­کنند تل صاف شود، بعد از آن کاغذ را در آن رنگ قرار می دهند تا یک روز یا یک شب بر آن بگذرد سپـس کاغذ را بیرون آورده و در سایه خشک نموده و مورد استفاده قرار می دهند

6-     رنگ سرخ:

مقداری آب جوشیده با درخت بقم را با آب گل تاج خروس یا گل یوسف یا گل بستان افروز و یا آب جوشیده شاه توت مخلوط نموده و پس از جوشاندن و صاف شدن مورد استفاده قرار می دهند.

ناگفته نماند که این رنگها را دوامی نیست و زود متغیر می­شوند و کاغذ را درشت و شکننده می­کنند اما اگر از رنگ لاک  لاک نام رنگی است مشهور که در هندوستان به­دست می آید و عبارتست از شبنمی که بر شاخه های درخت کنار و درختهای دیگر می نشیند و منجمد می گردد آنگاه آنرا کوبیده و می پزند و از آن رنگی سرخ حاصل می شود که مصوران و نقـاشان هم از آن استـفاده می کنند بهره بگیرند رنگ مزبور بی نهایت خوب و بی عیب خواهد بود .

7-     رنگ زنگار:

مقداری مس را در ظرف چینی یا شیشه­ای قرار داده و همان مقدار سرکه کهنه بدان اضافه نموده و ظرف را در چاه آب به مدت چهل روز قرار می دهند.

هنگامی که آن را از چاه بیرون آورند رنگ زنگار حاصل شده است، سپس کاغذ را بدان رنگ نمایند. ناگفته نماند که ماندن به مدت طولانی در روی کاغذ موجب سوراخ ، سوراخ­شدن آن خواهد شد.

8-     رنگ کبود:

با استفاده از نیل سرابی و آب گلهای کبود درست می شود ولی رنگ به­دست آمده رنگ ایده آلی نیست.

9-      رنگ قهوه ای متمایل به زرد:

که آنرا با استفاده از گل  ماشی که یک نوع خاک معدنی زرد رنگ است درست می­کنند.

10-      رنگ قهوه ای مایل به قرمز:

این رنگ را با استفاده از گل اخری تهیه می­نمایند.

11-      رنگ خودرنگ:

چیزی که دارای رنگ طبیعی و خود رنگ باشد برای درست کردن این رنگ قدری برگ حنای پاک بی غبار و خاک ناکوفته را در آب گرم به مدت یک روز یا یک شب قرار می دهند و پس از صاف نمودن کاغذ را بدان رنگ می نمایند.

ناگفته نماند که برای هر یک سیر حنا ده سیر آب لازم است.

12-      رنگ کاهی:

مقداری از زردآب گل معصفر را گرفته و از صافی می گذرانند سپس کاغذ را بدان رنگ نموده و در آفتاب خشک می کنند.

13-      رنگ عودی:

عود چوبی که دود آن بوی خوشی دارد  قدری رنگ لاک و رنگ کبودک را با هم مخلوط نموده و کاغذ را بدان رنگ می کنند. میزان استفاده از رنگ لاک و رنگ کبودک موجب تغییر در رنگ عودی خواهد گردید.

14-      رنگ سبز:

مقداری رنگ کبود یا کبودک را با زردآب گل معصفر مخلوط می­کنند تا رنگ سبز حاصل شود. معمولاً در موقع استفاده از این رنگ کاغذ را دوباره رنگ­آمیزی می­کنند.

15-       رنگ گلگون:

قدری رنگ لاک را با رنگ زعفران به هم می­آمیزند تا رنگ گلگون به دست آید. در این رنگ هر قدر میزان زعفران بالا باشد رنگ گلگون بهتر خواهد بود.

16-       رنگ فریسه:

به نوع رنگ سبز اطلاق میگردد ، برای درست کردن این رنگ قدری آب مازو و کبودک را با هم آمیخته و پس از گذشت یک­روز آنرا صاف می­کنند.

17-      رنگ سیاه:

برای درست­کردن رنگ سیاه از دوده استفاده می­نمودند. بدین نحو که چراغی را پر از روغن خالص کتان می­کردند و فتیله پنبه­ای محکمی را در داخل چراغ جا داده و روشن می­نمودند، لامپ چراغ لوله شکسته یک سبو بود. این چراغ که در جای محفوظ و به دور از باد قرار داده می­شد- می­سوخت و دود حاصله در داخل لوله جمع می­گردید، سپس دوده را با پر مرغ در داخل کاغذی جمع می­کردند و آن را محکم پیچیده و درون خمیری جا می­دادند و خمیر را در تنور گرم می­گذاشتند تا چربی آن بسوزد. پس از سوختن چربی، دوده را از تنور بیرون آورده و مقدار ده گرم از آن را وزن نموده، بیست گرم صمغ عربی یا انگم پاک را سه شبانه­روز در آب جوشانده و پس از سرد شدن با دوده ساییده شده در هاون مخلوط کرده و خمیر درست می­کردند. بعداً آن خمیر را با دوده کاملاً می­کوبیدند تا هر دو به هم آمیخته و پودر شوند، سپس پانزده گرم مازوی رسیده بی­سوراخ را مثل گندم و جو مدت پنج روز در آب خیس نموده مقابل آفتاب می­نهادند تا شیره آن کاملاً بیرون آید آنگاه این شـیره را قطره­قطره روی دوده اضافه می­کردند. بعـد پنج گرم زاج ترکی را که به­وسیله حرارت­، گوگرد آن از بین رفته است نرم ساییده و صلایه کرده و به دود اضافه می­نمودند سپس قدری آب حنا، آب وسمه، قدری گلاب، قدری عرق نسترن و آب زعفران و نمک و اندوکی مروارید و مرجان سوده و مقداری زر و سیم و مس برنج حل و شنجرف و لاجورد بدان دوده اضافه می­نمودند. هر یک از این مواد خاصیتی ویژه دارند. این ترکیب عجیب هرگز به سبب آب و هوا تبدیل و تغییر نمی­پذیرفت و سالهای متمادی و قرنهای بی­شمار بر صفحات روزگار پایدار و برقرار می­ماند. نوع آسانتر از سوزاندن نشاسته در ظرف در روی چراغ و اضافه کردن آب یا گلاب در آن به دست می­آید.

18-      رنگ زرد:

این رنگ از عصاره ریوند به دست آمده و رنگی به غایت زیبا و ملیح است.

19-      رنگ قرمز:

این نوع رنگ قرمز را از جوشاندن کرمهای قرمزدانه- که در کناره­های بحر خزر موجود است- در شراب به­دست می­آورند، بدین نحو که پس از جوشانیدن اجازه می­دهند تا محلول کاملاً ته­نشین شود سپس آن را خشک می­کنند. گاهی هم آن را با گچ مخلوط نموده و مورد استفاده قرار می­دادند.

20-      رنگ شنجرف:

برای رنگ قرمز به  کار می رود که اصل آن از گوگرد و سیماب است.

21-       رنگ آبی:

این نوع رنگ را با ترکیب نیل خام سرابی و اسفیداج و آب صمغ عربی به­دست می­آورند. این مواد در ابتدا به شکل خمیر بوده که پس از رقیق کردن آب صمغ عربی به عنوان رنگ مورد استفاده قرار می­گیرد. کاغذ را در داخل رنگ نموده و پس از اینکه رنگ به تمام اجزای کاغذ نفوذ پیدا کرد آن را در سایه خشک کرده و مورد استفاده قرار می­دهند.

22-      اسفیداج حل:

مقداری قلع ساییده را با آب صمغ عربی خمیر نموده و بعد از آن خمیر را در آب می­گذارند تا اندکی حل شود سپس آنرا قدح به قدح می­ریزند و سر آب آن را که روح می­خوانند جمع کرده و اندک­اندک آب صمغ بدان اضافه نموده و به عنوان رنگ از آن استفاده می­نمایند

 ابولفضل ذابح

منبع: پایگاه اطلاع رسانی خوشنویسی ایران

منبع : وبلاگ