عکس های هنر آینه کاری و گره سازی در معماری اسلامی 

کار گره در معماری اسلامی

 به ترسیم و نقاشی طرح گره بر روی کاغذ و نقشه   گره کشی  گفته می شود.

گره را با آجر، چوب، آینه، گچ، کاشی و ... میتوان ساخت.

سه شکل متساوی الاضلاع، مربع و شش ضلعی، سه فرم مسطحی هستند که هر کدام از آنها در صورت تکرار میتواند صفحه ای را بپوشاند بی آنکه بین آن فاصله ای ایجاد شود.

این پدیده اساسا کار گره در معماری اسلامی است.

اگر آلات گره به وسیله یک عامل خارجی غیر همگن اتصال یابند، به آن "گره چینی" می گویند. مانند قطعات کاشی معرق، که با استفاده از دوغاب در کنار هم قرار میگیرند و به هم متصل می گردند. گره ها بیشتر در معماری سنتی ایران به کار می روند. اما در سایر هنرهای سنتی مانند آینه کاری و هنرهای چوب نیز بسیار کاربرد دارند. خط کش و پرگار مهم ترین ابزار کار هنرمندان هنرهای سنتی برای طراحی انواع گره ها و نقشمایه های مربوط به آن است.

نقش مایه های گوناگون در تشکیل گره ها به کار می روند که نام گره ها نیز بر اساس همین نقش مایه ها خوانده می شود و به نام تعدادی از آن ها اشاره میکنیم.

دانه بلوط ، مورد یا سکرون، برگ چناری، فندق، پابزی، ابابیل، بازوبندی، موریانه، بازوبند صلیب یا چلیپا، دانه بلوط، خرچنگی، فرفره، جفت ترقه، ترقه، بازوبند، گرز، چوب خط ته بریده، گرز، پیلی، جفت سکه رو، سکه رویا سکرون، کلید، عروسک، شمسه پاباریک، شمسه چهار لنگه، شمسه چوب خطی، شمسه بازوبندی، ستاره، شمسه کشیده، شمسه ته بریده، شش شیرازی، شش طولانی، شش دواتی، شش طبل یا شش شل، زهره، دوسلی، شمسه ایرانی، سلی، شش چشم گاوی، پنج باز، پنج تند، پنج کند، راستالوز، هشت، شش گل اناری، شش مدادی، سلی، ترنجی کند، ترنجی، پاباریک، لوز یا تخمک، سه سلی، سورمه دان، بند رومی یا موج یا مدخل، سورمه دان مربع، دوک، کیسه سورمه دان، ماکو، چوب خط، بادبادک، میخ پرچ و .... غیره.

گره سازی به تزئیناتی گفته میشود که به صورت هندسی و با قواعد مشخص رسم میشود و در بسیاری از مکان ها می توان از آن استفاده کرد. در سردرها، کتیبه ها، در و پنجره ها، طاق ها و غیره.گره را با آجر، کاشی، گچ، آیینه و غیره می توان ساخت. معماری ایرانی، یک معماری کاملاً هندسی است و هندسه در شکل گیری این معماری، نقشی به سزا دارد.

در اندیشه و فرهنگ کهن ایرانیان نقش ها و شکل های هندسی هر یک نمادی از هستی و جهان آفرینش بوده اند.

چنان که در آیین میترایی، کهن ترین آیین ایرانیان، چلیپا نماد زمین و چهار جهت آن و چهار عنصر مقدس بوده و چلیپای شکسته که در فرهنگ ایرانی، پیک خورشید یا گردونه خورشید نام داشته، نمادی از خورشید است.

چلیپا در معماری ایرانی چهارباهو و گردونه خورشید، چهارپیلی نام می گیرند و ردپای آنها را میتوان در تمام نقشه های چلیپایی شکل، همچون آتشکده ها، مساجد و مدارس و کاروانسراهای چهارایوانی دید و یا آنها را در نقوش تزئیناتی هندسی مشاهده کرد. در همین فرهنگ و اندیشه، مربع ، فرم پایه چلیپاست و چلیپا از درون همین مربع شکل می گیرد.چرا که خود مربع 4 پهلو دارد و 4 جهت را می نمایاند. بیهوده نیست که در چهارتاقی های ایرانی و آتشکده ها ، مربع به عنوان نمادی از زمین تهرنگ آتشکده ها را تشکیل داده و دایره به عنوان نمادی از آسمان خود را در گنبدی نشان می دهد که بر بالای سر همان مربع نهاده شده است. معماری ایرانی در واقع بیانگر راز و رمز هستی است که به زبان رمز هندسه بیان می گردد. بی سبب نیست که پیش از ورود اعراب به ایران، معماری را مهرازی یعنی پرداختن به والاترین راز می خوانده اند و به استاد معمار، مهراز می گفته اند.

گره سازی در واقع ترکیب و ساخت نقوش هندسی است که ویژگی مهمی دارند و آن هم تکرار دوباره این نقوش در صورت ترکیب شدن با هم است. در واقع شما می توانید بی نهایت شکل یکسان را با ترکیب دوباره آنها به دست آورید و این ویژگی یگانه گره سازی است و ما را به یاد هندسه فراکتال می اندازد.یعنی شکل کلی یک مجموعه شبیه یا مانند شکل یکی از اجزاء آن مجموعه است. گره بسیار پردامنه است و به شطرنج معماران معروف گشته.

آئینه به خاطر نمایش واقعی آنچه روبرویش قرار دارد، یکی از راستگو ترین وسیله های زندگی بشر بوده است، حضور آن در سفره هفت سین دلیل بر اهمیت آن در ایران است. در سرزمین آفتابی ایران از آئینه به عنوان اطلاع رسانی از برجی به برج دیگر استفاده می شد،  که نمونه آنرا در اینجا نوشته ام.  آینه کار با شیوه های تزئینی معماری و بیشتر همراه با هنرهای گچ بری، مقرنس کاری، آجر کاری، صنایع دستی بکار رفته است. آینه های شیشه ای از سده 10 هجری خورشیدی در دوره حکومت های وقت از اروپا و بویژه ونیز توسط کاروان های تجاری به ایران آورده می شد.

هنر آینه کاری شناخته شده ایران مربوط به دوره حکومت صفویه است، کاخ آینه خانه در کنار زاینده رود از آثار زمان شاه عباس صفوی است، سقف و تالار و ایوان و دیوار های این بنا با آینه های یک پارچه، یک و نیم تا چهار متر آراسته شده بود، بازتاب تصویر زاینده رود و بیشتر سواحل شمالی در آن منظره جالب و دلپذیر پدید می آورد.  در چهل ستون از آینه برای تزئین استفاده گسترده شده است، آینه های قدی و کوچک، شیشه های رنگارنگ در تمام ساختمان هنرمندانه کار شده بود.

آثاری از آینه کاری در کاخ میرزا طاهر فرمانروای آذربایجان در تبریز، و کاخ وکیل شیراز یا همان کلاه فرنگی نام برده شده است. در سده سیزده هجری آینه کاری به تدریج رونق بیشتر گرفت و در دهه های پایانی این سده زیبایی و ظرافت آینه کاری کم نظیری پدید آمد. در اوایل قرن 14 هجری هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر در آستان قدس رضوی مشهد و صحن حضرت معصومه قم پدید آوردند.

در دوره شاهنشاهی پهلوی کاخ شهوند یا کاخ سبز در سعد آباد و کاخ مرمر از آثار هنری جالب می باشند.

در کاوش های باستان شناسی نمونه های گوناگون از آینه های فلزی که همراه با کالبد زنان به خاک سپرده شده، بدست آمده. بر سنگ نگاره های مصری بانوان که آینه فلزی در دست دارند،  مشاهده می شود.

در سیلک کاشان از اینه آگاهی داشتند، این آینه ها گرد و از مس و تقریباً به شکل محدب بود. آینه های مسی دسته داری در دشت لوت بدست آمده، که متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد است.

در کاوش های شوش، تپه حصار، خورین قزوین، املش گیلان، در میان برنز لرستان این گونه آینه ها با دسته یا پایه با نقوش پیکره زنان وجود داشته است. بکار گیری برنز در ساخت آینه باعث پیدایش آینه های یک رویه با قالب گیری شد،  که پشت آنرا با نقوش مختلف می آراستند، نمونه این آینه ها که متعلق به سوم ق.م می باشد در کرمانشاه بدست آمده است. بهره گیری از نقره و آهن و ترکیب آنها پیشرفت هایی در آینه سازی پدید آورد، افزودن روکشی از نقره پرداخته شده بر آینه های فلزی تا سده های دو و سه میلادی رواج داشت،  نمونه هایی از این قبیل که متعلق به دوره شاهنشاهی ساسانی است در کاوش های املش بدست آمده است. آینه شیشه ای سده اول میلادی نخستین بار در شهر صیدون یا صیدای لبنان که در شیشه گری شهرت داشت، اختراع و ساخته شد.  و در قرن دوم و سوم میلادی جای آینه فلزی را گرفت. در کاوش های هفتوان تپه سلماس آذربایجان غربی آینه های شیشه ای کوچک با پوششی از قیر بدست آمده، که همانند آینه های امروزی است، و به آغاز قرن 4 میلادی تعلق دارد. از دوره ساسانی قاب آینه سیمین یا نقره ای در دست است، که بخش شیشه ای آن از میان رفته،  و نقش پشت آن نگاره یک مرغابی است، که گرداگرد آن را طرح اسلیمی پوشانده است. تا پیش از پایان سده میانه ساختن آینه های شیشه ای با پوششی از لایه های فلزی چون سیم، زر، قلع، سرب، یا آمیزه ای از سرب، آنتیمون  Antimoineیا گاهی ریختن قلع مذاب و آب نقره بر یک صفحه نازک قلع،  و نهادن شیشه ای بر آن بود. در دوره سلسله های بعد از اسلام تقریباً همان روش سابق انجام می شد، فقط در بعضی با خط کوفی در حاشیه آینه، طلب عزت و نیکی و فراوانی و تندرستی برای دارنده دارد. از ابتدای دوران اسلامی تا شش قرن،  آینه های گرد دسته دار و بی دسته خوب پرداخته شده،  و آراسته به نقش و نگار های برجسته چون پیکر های، آدم و جانور، گل و گیاه، همراه خطوط تزئینی به ویژه خط کوفی بودند. بخش میانی پشت آینه بی دسته همواره برجستگی کوچکی داشت، با حلقه ای در آن که برای آویختن به دیوار بود، در دسته آینه نیز نقش و نگار پیکره قرار داشت.آینه معمولاً در شهر هایی که مرکز فلز کاری بود ساخته می شد، شهر همدان در سده های نخستین اسلامی از مهم ترین این مراکز بود،  و آینه های ساخت این شهر شهرت داشت. چیره دستی مردم فارس در فلز کاری تا قرن 10 میلادی عالی بود، غیر از همدان و فارس شهر های بزرگ خراسان و سیستان در ساختن ابزارهای برنزی، دماوند و قومس که همان دامغان باشد، در ساختن ابزار های آهنی،  و ری در ساختن هر دو شهرت داشتند، که همه نوعی آینه هم می ساختند. از ابتدای تاریخ ساخت آینه،  و بویژه از قرن 11 میلادی،  تولید آینه های سیمین و برنزی آراسته به نقش برجسته آدمی و حیوان و خط تزئینی کوفی به طور چشمگیر گسترش یافت. این قبیل آینه ها به دور ترین نقاط قاره کهن ارسال می شد، آثاری از آنها در موزه های شهر های معروف این قاره وجود دارد. از 13 میلادی با پیدا شدن نو بورژوازی در ونیز کم کم ساخت تولیدات ایرانی جای خود را به کالا های اروپایی داد. این زمان ساختار تاریخی اجتماعی قاره کهن و ایران در سازمان قبیله ای دینی بود، و توانایی مبارزه با نو بورژوازی اروپایی نداشت. در مورد تولید آینه از اروپا شکست خورد،  اما این شکست در تولید دلیل بر شکست در هنر نبود، و هنرمندان ایرانی همچنان با پرداختن هنر به اشکال مختلف در آینه و آینه کاری برتری داشتند

منبع »  وبلاگ