برخی از اصول معماری ایرانی

درون گرایی

درون گرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته است و با حضوری آشکار ، به صورتهای متنوع ، قابل درک و مشاهده است.

ویژگی معماری غیر قابل انکار آثار و ابنیه ای مانند خانه ، مسجد ، مدرسه ، کاروانسرا ، حمام و غیره مربوط به خصوصیت درون گرایانه آن است که رپیشه ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی – فلسفی این سرزمین دارد.

با یک ارزیابی ساده می توان دریافت که در فرهنگ این نوع معماری ، ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی آن داده شده است و پوسته ظاهری ، صرفا پوششی مجازی است که از حقیقتی محافظت می کند و غنای درونی و سربسته آن تعیین کننده جوهر و هستی راستین بنا است و قابل قیاس با وجوهات و فضای بیرونی نیست.

درون گرایی در جستجوی حفظ حریم محیطی است که در آن شرایط کالبدی با پشتوانه تفکر ، تعمق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خوپیش و یافتن طمانینه خاطر و آرامش اصیل در درون ، به نظمی موزون و متعالی رسیده است .به طور اعم و بر اساس تفکر شرقی و در سرزمینهای اسلامی ؛ جوهر فضا در باطن است و حیاط درونی ، به وجود آورنده اساس فضا است.

امر توجه به مسایل درونی بر اساس فرهنگ ، نوع زندگی ، آداب و رسوم و جهان بینی شکل گرفته است که همراه با مسایل مادی ، جغرافیایی ، اقلیمی معنای نهایی خود را بدست آورده است . معنایی که از فطرت خود انسان نشات گرفته است.

مرکزیت

ویژگی موازی با مساله درون گرایی ، مرکزیت در فضای معماری است . سیر تحول عناصر پراکنده (کثرت ها) به وحدت مرکزی در اغلب فضاهای معماری دنیای اسلام به چشم می خورد . حیاط خانه ها ، مساجد ، مدرسه ها و کاروانسرا ها هسته های تشکیل دهنده این تفکر و رساندن عناصر عملکردی یا جزئیات میانه و دور به مرکز جمع کننده تنوع ها و گونه گونی ها می باشند . این فضای درونی مرکزی که گاه می تواند چیزی غیر از حیاط مرکزی باشد تظیم کننده تمام فعالیت ها بوده و اصل و مرکز فضا را در قسمتی قائل است که نقطه عطف و عروجی استثنایی در آن رخ می دهد .

انعکاس

در اغلب فضاهای معماری ایران منظره کلی حاصل از شکل گیری عناصر کالبدی ، به وجود آورنده کلیتی بصری است که از اجزای آن در قالب محوربندی های حساب شده و منظم ، چهارچوبی را تشکیل می دهند که در ان شکل و تصویر به کمال می رسد . اجزای ترکیبی در محورهای افقی و عمودی همواره رشد صعودی داشته و به منظور ددستیابی به مرکزیت دید (تصویر ) خط حرکت عمودی در فضاهای باز به طرف آسمان و نور تنظیم می شود که پیوند معماری ، نور، آسمان و انعکاس را به عنوان نتیجه بصری به دست می دهد .

انسان در گردش محوری خود به طرف جهاتت مختلف این کلیت فضایی منسجم را حس می کند که گویای نظام فکری منظمی است که در آن ، مرکزیت فضا و زمین در مرکزیت (توحید) آشتی دهنده عوامل اتصال زمین و آسمان است .

پیوند معماری با طبیعت

همدلی و احترام به طبیعت ریشه های عمیق فرهنگی دارد و هم زیستی مسالمت آمیز انسان ، معماری و طبیعت در معماری سنتی ایران کاملا مشهود است . اشارات فراوان در کتاب آسمانی درباره گیاه ، نور و اجزای طبیعت و در نهایت تمثیل بهشتی آن موجب شده است که در معماری ایران حضور طبیعت به طور همه جانبه باشد و فضاهای نیمه باز – نیمه بسته در یک روند سلسله مراتبی به نحوی در کنار یکدیگر قرار گرفته باشند که گویی همیشه انگیزه احترام و حفظ نعمتهای الهی را پاس می دارند که در قلب طبیعت و اجزای عناصر آن تجلی کرده است .

هندسه

مورد بسیار مهم در درک معماری های شرق ، ایران و تمدن های زیر پوشش فلسفه و فرهنگ اسلامی، نحوه بر خورد با مقوله هندسه در بیان افکار و اندیشه ها ست . بدون شک زمان بیان معماری های جهان در هندسه استوار است و از طریق روابط ان می توان کلیت کالبدی را آشکار کرد .

اما بحث ما تفاوت هندسه منشعب از جهان بینی فرهنگی کشور های شرقی است . در هنر و معماری اسلامی هندسه دارای اهمیت و مفهوم ویژه است و گسترش خود را در فلسفه و راه حیات می جوید و تجلی گاه افکار الهی و عقلانی و ادراک جهان هستی است .

در هندسه این سرزمین بحث علم و رشد ریاضی اعداد و ترکیبات پیچیده جبر همراه با حس شهودی بوده است و این دو که تکمیل کننده آثار هنری محسوب می شوند جدایی ناپذیری هنر (حس) و علم (عقل) را در تمدن های غنی و در جهان اسلام نشان می دهند .

شفافیت و تداوم

نقطه مقابل مفهوم فضای بسته و تمام شده ، مفهوم شفافیت و تداوم قرار دارد و در چنین فضایی ، مسیر حرکت انسان و یا نگاه او در تداومی پیوسته صورت می گیرد ، به طوری که گشاپیش های فضایی در خطوط افقی و عمودی موجب شفافیت (transparency)در لابلای دیوارها و ستون ها می گردد که دور نما و منظر نهایی در افق لایتناهی و مستهیل مجددا جان و جلوه تازه به خود می گیرد .

در لابلای بدنه بناهای معماری ایران فضا هیچ گاه با قاطعیت مشخص نمی شود و ابهام ترکیبات پیچیده آن به دلیل غنا بخشیدن به منظره ای است که نمی توان آن را در یک قالب محدود و تمامیت یافته تفسیر کرد . این فضا حامل پیام ازپدیده ای است که پدیده دیگری در درون خود دارد و حرکت به سوی ان ، حرکتی به سوی بخش دیگر فضا است با کلیت و جامعیتی گسترده .

راز و ابهام

احساس عظمت معنوی در کمال سادگی و خلوص در تشکیل و ترکیب ابنیه ایران مد نظر قرار داشته و سادگی ترکیبات این هندسه پایه ولی غنی موجب پیداپیش ساختمان هایی شده است که پیام آن با درک ویژه حسی قابل دریافت است و توام با کلیتی است که کمال خود را در منظر و تصویری کامل القا می نماید .

تعادل موزون / توازن احساس

در ایران به غیر از مناطق مرطوب و بارانی شمال و غیر از برخی مناطق خاص جنوبی ، با سرزمین نسبتا خشک و گاهی کویری مواجه هستیم که از لحاظ اقلیمی دو تمهید ویژه را مطرح می کند : یکی حفاظت در برابر گرما و حرارت و دیگری به وجود آوردن خنکی ، جریان هوا ، دریافت آب و حفظ آب.

بسیاری از عناصر معماری سنتی شهرهای کویری دلیل وجودی خود را در مقابله با یک اقلیم سخت بدست می آورند ؛ همانند گنبد که زمان و سطح تابش آفتاب بر روی آن موجب می شود که همیشه قسمتی از آن در سایه قرار گیرد و در داخل این گنبد ، حرارت به صورت گردشی از دریچه فوقانی تخلیه و رها شود . نمونه های دیگر شامل دیوارهای ضخیم خشتی یا فضاهایی چون تالار، ایوان ، زیر زمین ، سرداب ، بادگیر و مانند آن نیز در پیوند ارگانیک با طبیعت همزیستی مسالمت آمیز داشته باشد ؟

ایوان، یکی ازعناصر ویژه معماری ایران که فضایی نیمه باز نیمه بسته می باشد یکی ازتمهیدات عالی این نوع نگرش وهمزیستی با طبیعت است.غیر ازتنظیم منظر درقالب تصویری محاسبه شده،حضور ایوان،روشنایی میانه(سایه روشن ها) رادربرگرفته و حد رابط بین فضای خارجی و داخلی است که در تعدیل و تنظیم کیفیت هوا نیز کاملا موثر است.

جستجوی آبهای زیر زمینی و به وجود آمدن شبکه قنات ها به همین منظور ، تامین آب حیات و پاکیزگی جسم و روح بوده است . با آب، درخت و گیاه رشد می کنند. جلوی بادهای شنی و آلودی های مختلف گرفته می شود و آرامش سایه های طبیعی مهیا می شود .نعمت آب ودرخت و گیاه در منطقه کویری همیشه تمثلی ازبهشت بوده است که جویهای آب آن در چهار سو در حرکت بوده اند . در نتیجه خیلی روشن است که در معماری ایران این بهشت جای و مکان خاصی داشته باشد و به شکلی مرکزی تمام فضاها را بهره مند نماید .

پیرو شناسایی برخی ویژگی ها و عناصر تشکیل دهنده شکل و صورت معماری، در راستای تداوم بخشی به اصول طراحی معماری نکات زیر قابل ملاحظه می باشد .

مفاهیم و اصول معماری در طول تاریخ با فرهنگ یک سرزمین انتقال یافته تسری می یابند.

شکل معماری با تبعیت از ویژگی های محیطی و فلسفی به وجود می آید و عامل زمان ، بعلت ماهیت دگرگون سازی ساختار زندگی انسان ، به عنوان رکن اصلی ، فضاهای جدید را شکل می بخشد .

با توجه به اصل پایداری مفاهیم جوهری مستتر در هر پدیده ، می توان اصول انسانی مذکور را در سیر زمان حفظ نموده و از آن ها به عنوان مفاهیم بنیادی و اساسی به مثابه منبع الهام، استفاده کرد.

در وفاداری به فرهنگ و هنر یک سرزمین ، حفظ و تکرار اشکال گذشته مورد نظر نبوده و در طراحی و هنر ، نگاه پویا و خلاق از ضرورت های اولیه متقدم به شمار می آید . صورت برگردان معنی گذشته لزوما دیگر در روند زندگی فعال کاربرد ندارد و نیازمند ایجاد صور جدید پیرو مفاهیم پایدار است .

معماری ، انتقال دهنده معنی است و نه شکل .

پرداختن به معماری به اصطلاح علمی ، به معنای این نیست که باید الزاما از فلسفه علم گرا و عقلانی فرهنگ های بیگانه تقلید کرد .

هنر والا با تقلید سر و کار ندارد و اثری که فاقد پویانی ، نوآوری ، احساس حقیقت و خلاقیت زمان خوپیش باشد بدون شک فاقد اعتبار بوده و به هیچ وجه راه گشا نیست .

شکل تثبیت شده ای برای برگردان مفاهیم فرهنگ وجود ندارد و برای اعتلا و پیشبرد هنر و معماری یک سرزمین میتوان با بهره جستن از نو آوری هوشمندانه به این اهداف متعالی نائل آمد.

شکل ، دارای مفاهیم (semiologic) و تمثیلی(symbolic) است و ساختمان ترکیبی عناصر معماری ، نمی تواند خارج از شناخت های فرهنگی به طور انتزاعی و مجرد حرکت نماید .

تجربه هنر و معماری مدرن (بین المللی) که قطع رابطه بین محیط ، تاریخ و سنت بوده ، نشانه بارزی از یک تجربه شکست خورده است که در آن دو عامل محیط و فرهنگ به نام نوآوری نادیده گرفته شده است .

نشانه و نماد را می توان در کلیه پدیده های به وجود آمده و تمدن بشری مشاهده کرد . فلسفه ، ادبیات ، علم ، هنرو... نگاه پویا به عنوان زبان جدیدی معماری قادر به استخراج این علائم است .

معماری دارای دو رکن اصلی فرهنگی و علمی است و هرگاه در سیر زمان یکی از ارکان سست و ضعیف گردد ، نتیجه حاصله ناکافی و ناتمام رشد می نماید . در این رشته (معماری) علم مهندسی و احساس خلاق ، دو بال اساسی ابداع اثر بوده و احاطه و تسلط و توجه به هر دو زمینه از ضروریات پایه این علم و هنر می باشد .

منبع:

پینوشت: پایان نامه ارشد یاسر فریدیان

منبع :  سایت