كتيبه نويسی فراهخامنشی و تاثيرات مخرب آن

اشكان مختاری

تخت جمشيد، نقش رستم، نقش رجب، شهر تاريخي استخر، تپه ها و محوطه هاي پيش از تاريخي مانند باکون، جري، مشکي، گپ

۰۳ مهر ۱۳۹۱ - ۱۶:۴۱

در ميان نواحي و مناطق مهم باستاني و تاريخي سرزمين ايران مي توان به قسمتي از سرزمين پارس به نام دشت مرودشت اشاره کرد. اين منطقه را مي توان زادگاه هخامنشيان، تختگاه ساسانيان و پرچمدار شهرنشيني دنياي باستان و پيش از تاريخ معرفي کرد.

وجود آثار باستاني مانند تخت جمشيد، نقش رستم، نقش رجب، شهر تاريخي استخر، تپه ها و محوطه هاي پيش از تاريخي مانند باکون، جري، مشکي، گپ و... بر اهميت تاريخي و باستاني اين دشت حکايت دارد. اما از طرفي وجود حجم عظيمي از کتيبه هاي سنگي از دوره هخامنشيان تا ادوار مختلف اسلامي و در نهايت قرون معاصر خود دليلي بسيار واضح و مبرهن بر اهميت اين سرزمين در تمامي ادوار گذشته تا به حال است.

در ميان اين آثار مهم مي توان به کتيبه هاي فارسي باستان، ايلامي (عيلام)، اکدي، ساساني و کتيبه هاي معاصر موجود در تخت جمشيد، نقش رستم، نقش رجب، تنگ خشک و... اشاره کرد. اما متاسفانه گذر زمان و عوامل متعدد تاريخي (همانند جنگ، انتقال قدرت و...) و عوامل طبيعي، زيست محيطي و از همه مهم تر عوامل انساني دست به دست هم داده تا تعداد زيادي از اين آثار منحصربه فرد تاريخي، سياسي، اجتماعي، نظامي و... در معرض نقصان و نابودي قرار گيرند. براي مثال در برخي از آثار سنگي تخت جمشيد ما شاهد ايجاد کتيبه و نقوش پس از دوره هخامنشي هستيم که به صورت ناخواسته يا عمدي اين عمل باعث تخريب آثار منحصربه فرد تخت جمشيد شده است.

در ميان گروه ها و افرادي که به کتيبه نويسي و به نوعي يادگارنويسي در اين مجموعه تاريخي فرهنگي اقدام کردند، مي توان به شاهان، حاکمان، امرا، بزرگان منطقه و جهانگردان و سياحان غيرايراني که به نوعي با اين مجموعه ارتباط داشتند اشاره کرد. از ادوار مختلف ساساني، اشکاني، اسلامي و معاصر مي توان سنگ نوشته هايي را در تخت جمشيد مشاهده کرد که قسمت اعظم آنها نيز در کاخ تچر متمرکز شده اند. حال سوال مهم اينجاست که در واقع بيشترين حجم تخريب به واسطه نگاشتن و نقر کتيبه در آثار تخت جمشيد مربوط به کدام دوره و عصر است؟ و پشت اين اقدام چه تفکر و انگيزه اي وجود داشته و آيا اين نوع آسيب و تخريب ها در آثار تخت جمشيد به صورت عامدانه يا غيرعمد بوده است.

پرآوازه ترين و برجسته ترين محوطه باستاني تاريخي ايران با نام يوناني اش «پرسه پوليس» شهرتي عالم گير دارد. اين اثر باستاني شامل ويرانه کاخ ها، ارگ سلطنتي و شهر پارسه است که داريوش اول هخامنشي (485- 521ق م) آن را بنيان نهاد و جانشينان وي در تکميل و گسترش آن کوشيدند. تخت جمشيد در هشت کيلومتري شمال شرقي شهر مرودشت و دامنه غربي کوه رحمت قرار دارد.

مرمت هاي مستمر ويرانه هاي تخت جمشيد را از 1346ش مرمت گران ايتاليايي به سرپرستي جوزپه تيليا، با همکاري سازمان ملي حفاظت آثار باستاني آغاز کردند. تني چند از باستان شناسان و محققان، تخت جمشيد را پارسه هخامنشي مي دانند که پس از داريوش اول، يکي از چند پايتخت هخامنشيان بوده است. با اين حال ذکر چند نکته پيرامون کتيبه نويسي و درج يادگاري روي سنگ هاي تخت جمشيد ضروري است:

1- شروع سنت کتيبه نويسي در تخت جمشيد از زمان داريوش اول هخامنشي تا عصر معاصر (اواخر دوره قاجار) است. اين اتفاق به خودي خود مبين اهميت و ارزش بالاي اين بنا يا مکان در ادوار مختلف است.

2- نگارش و نقر کتيبه ها در دوره هخامنشيان به عنوان يکي از عناصر معماري با هدف مدح اهورا مزدا، معرفي شاه و تبارشناسي وي، ابلاغ فرامين شاهي، اطلاع رساني پيرامون مسايل اجتماعي و... انجام پذيرفته است و همسو با اصالت و جزو عنصر لاينفک و جدايي ناپذير اين اثر است. اما پس از دوره هخامنشي هر کتيبه يا اثري که در دوره هاي بعدي به قسمت هاي مختلف تخت جمشيد اضافه شده به عنوان يک عنصر الحاقي جديد اصالت اثر را تحت الشعاع قرار داده و به اشکال مختلف باعث تخريب و آسيب رساندن به قسمت هاي مختلف اثر شده است.

3- بيشترين حجم تخريب آثار تخت جمشيد به واسطه سنت کتيبه نويسي، يادگارنوشته يا ايجاد نقوش در دوره اسلامي صورت پذيرفته است.

4- کمترين حجم کتيبه نويسي، يادگارنوشته و ايجاد نقوش پس از دوره هخامنشي در دوره اشکاني و بيشترين حجم در دوره اسلامي و قرون هفتم تا 13 هجري است. خلق اين آثار در دوره هاي مختلف فراهخامنشي با اهداف مختلفي از قبيل اطلاع رساني، گذاشتن يادگاري و ذکر وقايع و در قرون معاصر از جانب غيرايرانيان به عنوان يک عنصر تبليغاتي است.

5- با توجه به ميزان آگاهي بانيان کتيبه هاي فراهخامنشي از مسايل تاريخي و علوم باستان شناسي و علوم مرتبط با حوزه ميراث فرهنگي، عامدانه ترين نوع تخريب در اين آثار در دوره قاجار و توسط شاهان، بزرگان و امراي قاجر و از همه مهم تر آسيب هاي غيرقابل جبران و توجيه ناپذير مستشرقان و ايران شناسان غربي است.

*سرپرست دفتر مطالعات کلان معاونت ميراث فرهنگي کشور

منبع: شرق

گرداوری سایت پیمانکاران